1. Čoahkkáigeassu

Bargun Statens helsetilsyn (Stáhta dearvvašvuođabearráigeahču) ovddas iske Stáhtahálddašeaddjit 2022–2023 ožžotgo mánát geat orrot fuollaruovttuin dohkálaš čuovvoleami mánáidsuodjalusbálvalusas  maŋŋil fuolahussirdima .

Bearráigeahčču deattuhii mánáidsuodjalusa bargoproseassaid ja iskkai

• láhčágo ja addágo mánáidsuodjalusbálvalus mánnái vejolašvuođa váikkuhit čuovvoleapmái, ja leago mielváikkuheapmi duođaštuvvon.
• Plánego mánáidsuodjalus máná čuovvoleami.
• Háhkágo mánáidsuodjalus doarvái dieđuid máná ovdáneami, fuolladili ja dárbbu birra rievdadusaide dahje lassi doaibmabijuide. 
• Leago mánáidsuodjalusa čuovvoleapmi fuollaruovttu ektui ollislaš ja heivehuvvon dan iešguđetge bearrašii.
• Galleda go mánáidsuodjalus fuollaruovttu nu dávjá go lea dárbbašlaš addin dihte mánnái dohkálaš čuovvoleami.
• Árvvoštallá go mánáidsuodjalus bealuštahtti láhkái máná ovdáneami ja fuolladili ja konkluderego lea go dárbu rievdadusaide dahje eanet doaibmabijuide.
• Bidjágo mánáidsuodjalus johtui dárbbašlaš mearrádusaid rievdadusaide dahje eanet doaibmabijuide.
• Sihkkarastá go gielda vuogádatlaš ja heivehuvvon siskkáldas dárkkisteami čuovvolanbarggus.

Bearráigeahčču čađahuvvui 52 mánáidsuodjalusbálvalusas ja vuogádatrevišuvdna geavahuvvui vuohkin. Dát raporta lea čoahkkáigeassu das maid stáhtahálddašeaddjit gávdne ja árvvoštallamiin dain 52 bearráigeahčuin.

Maid gávnnaimet mii?

Helsetilsynet (Dearvvašvuođabearráigeahčču) oaidná ahte mánáidsuodjalusbálvalusat eanas čađahit daid láhkageatnegahtton čuovvolangalledemiid fuollaruovttuin, ja ahte sii hupmet mánáiguin. Dát lea buorráneapmi go buohtastahttá ovddit riikaviidosaš bearráigeahčuin mánáid čuovvoleamis fuollaruovttuin 2013:s ja 2014:s.

Leat dattetge cuiggoduvvon 36 láhkarihkkuma dain 52 bearráigeahčuin mat čađahuvvo 2022:s ja 2023.s. Váldofuomášupmi lea ahte mánáid čuovvoleapmi geat orrot fuollaruovttuin maŋŋil fuolahussirdima dávjá ii leat vuogádatlaš ja obbalaš. Mii gávdnat earret eará ahte:

• čuovvoleami plánen dávjá lea čadnon iešguđetge galledeapmái ja ahte plánat eai geavahuvvo aktiivvalaččat čuovvolanbarggus
• dieđuid viežžan ii leat vuogádatlaš go eai leat ásahuvvon bissovaš arenat máná guovdu nugo vásttolašjoavkočoahkkimat ja ovttasbargočoahkkimat.
• máná dárbbut árvvoštallojuvvojit, muhto árvvoštallamat eai duođaštuvvo. Dát dahká dávjá gáibideaddjin oaidnit vástiditgo árvvoštallamat mat leat dahkkon máná dárbbuide
• dárbbašlaš mearrádusat biddjojuvvojit eanasin doibmii, muhto go árvvoštallamat mat leat vuođđun mearrádusaide eai leat duođaštuvvon, de šaddá váttis diehtit leatgo máná duohta dárbbut ollašuhtton.

Dain 36 bálvalusain gos leat gávdnon láhkarihkkumat, leat 34 main fuomášuvvon ahte gielddalága siskkáldas dárkkisteami geatnegasvuohta lea rihkkojuvvon. Lea molsašuddi guđiin diliin siskkáldas dárkkisteamis boasttuvuohta lea. Mii oaidnit dattege dávjá ahte bálvalusat eai leat ásahan vuogádaga mii sihkkarastá čuovvolanbarggu guovddáš diliid jearrama, dárkilastima ja kvaliteahtasihkkarastima. Gieldda jođiheddjiin ii leat dávjá bajilgovva surggiin main leat boasttuvuođat dahje balahuvvojit boasttuvuođat, ja eaige leat biddjojuvvon johtui njulgejeaddji doaibmabijut.

Dasa lassin gávdnui dávjá bálvalusain main lei duođaštuvvon láhkarihkkus ahte geatnegasvuohta duođaštit lei rihkkojuvvon. Váilevaš duođašteapmi sáhttá gávdnot buot dásiin bargoproseassas, muhto čájehuvvojit earenoamážit leat čadnon mánáidsuodjalusfágalaš árvvoštallamiidda, ja dasa mii lea máná oaivil ja máná oaivila deattuheapmái. Váilevaš duođašteapmi gávdnui maiddái dávjá ovddit riikaviidosaš bearráigeahčus mii guoskkai mánáidsuodjalusa bargui iskkademiiguin (Helsetilsynet 2022). Go váilevaš duođašteapmi lea viiddis, de lea stuorra riska čuovvuboasttuvuođaide ja ahte ii leat jotkkolašvuohta barggus. Das sáhttet leat stuorra váikkuhusat čuovvolanprosessii ja sihke mánáid ja biebmováhnemiid riektesihkkarvuhtii, earenoamážit go geahččá mánáidsuodjalusa buozanvuođajávkama ja gelbbolašvuođa oktavuođas. Dat váikkuha dainna lágiin ahte jođihus ii sáhte čuovvut oažžugo mánná dan čuovvoleami maid galgá. Bearráigehččui šaddá maiddái váttis dárkkistit leago máná duohta dárbbuid čuovvoleapmi doarvái buorre.